Pode resultar sorprendente pero esta é unha achega que leva, dalgún xeito, trinta e catro anos esperando a que, a xeito de síntese, se escriba. Supoño que, como en todo, cómpre saber agardar. A finais dos anos oitenta asumín a responsabilidade, baixo a dirección da catedrática Pilar Vázquez Cuesta, de realizar un traballo académico sobre calquera voz da literatura portuguesa contemporánea. Non sei ben as razóns que me conduciron á narrativa de José Saramago, de quen hai dous día se conmemorou o centenario do seu nacemento en Azinhaga, unha aldea do Ribatejo que el, dalgún xeito, puxo no mapa para sempre.
Aquel Saramago era unha voz en progresión, cun ritmo de publicacións moi intenso e que sempre fora fiel á editorial Caminho, na que publicara toda a súa obra.
Desde o punto de vista formativo o reto de enfrontarme á lectura e análise das cinco novelas que publicara até o momento posibilitou achegarme ás claves dunha produción literaria moi singular e afondar nas posibles razóns das temáticas escollidas, na súa arquitectura e na forma peculiar de narrar, que entendía como insólita e orixinal. Non é este o sitio nin sequera para referirme ao que eses cinco “romances” encerraban, claro é, mais si pode encerrar certo interese abordar como neles se nos vía a nós.
Fóra do iniciático Manuel de Pintura e Caligrafia, foi en Levantado do Chão onde se detecta o que será o embrión de posteriores referencias ao se referir ao guerrilleiro “O Piloto” -Xosé Castro Veiga- como metáfora da entrada violenta de alguén na casa de António Mau-Tempo cando este se ve obrigado a asistir a un comicio político en Évora a favor dos gañadores da guerra civil. En Memorial do Convento, pola súa parte, a aparición de personaxes de orixe galega opera como un elemento da ambientación social e histórica da Lisboa do século XVIII onde se refire a eles como mozos para transportar mercadorías e augadeiros. Mais é en O ano da morte de Ricardo Reis onde agroma a presenza de Galicia como un territorio definido con trazos de seu onde os emigrantes galegos naquela Lisboa do ano 36 seguen a desempeñar oficios, por unha banda, de carrexadores que se agrupan na estatua do Chiado denominada como a illa dos galegos e, por outra, como empregados de hoteis, onde cobran especial incidencia os personaxes de Felipe e Ramón, ambos os dous orixinarios de Vilagarcía de Arousa. Respecto deles a voz narradora afirma que non son conscientes do status que lle conceden outros españois emigrados en Lisboa: “no mesmo tom en que dizem Los rojos diriam Los gallegos, tirando o ódio e pondo o desprezo”.
Será en A Jangada de Pedra onde Galicia cobra sentido como posuidora dunha entidade singular e non só como país emigrante pois nela abandónase unha visión uniforme de España para asumir o xurdimento irresistible do que denomina unha constelación “socio-histórico-cultural pluriforme, literariamente fascinante” onde cobra sentido a presenza dun xornalista galego que, por discreto, non se lle recoñece a importancia dunha pregunta dunha rolda de prensa, o que conduce á voz narrativa á explicación de que aos pobos pequenos ninguén lle presta oídos para acrecentar que non é manía de persecución senón “histórica evidencia”. Tras o percorrido por vilas e cidades galegas sen concesión ao paisaxismo costumismo, salienta nestas páxinas Maria Guavaira, galega de nación, como unha das personaxes máis relevantes e operativa, xunto con outros personaxes, para comparar alentexanos e galegos: pobos coa pel tan dura que era mellor chamar á pel coiro e “quedarían dispensadas outras explicacións”. Vellos galegos e portugueses que diante desa barca de pedra a navegar polos océanos, din, por algunha razón inexplicable, “non saio de aquí”.
Anos despois, claro é, virían grandes obras como História do Cerco de Lisboa (1989), Ensaio Sobre a Cegueira (1995) e tantas outras. Talvez, nun futuro próximo, cumprirá rastrexar aí o que hai de nós nesas páxinas de alguén que deixou escrito que levaba a Pessoa na pel e que tiña a Camões no sangue. Non o dubido. Tamén sabía ben quen fomos e quen eramos nós. Particularmente aquela experiencia permitiume aprender moito da súa obra e presentalo nun acto multitudinario que se celebrou en marzo de 1989 no Paraninfo da Universidade de Santiago. Hoxe penso, tantos anos despois, que aquilo foi unha regalía e este artigo así o quere testemuñar.
Este artigo publicouse nas páxinas de Cultura de La Voz de Galicia o 18 de novembro de 2022.
Caderno da crítica 